Fietsen in Nederland hoeft zich niet te beperken tot de heuvels van Limburg of de Posbank. Dwars door een groot deel van Nederland loopt de Hollandse Waterlinie. Langs dat fortensysteem is een toertocht uitgezet van maximaal 300 kilometer. Wij verkenden de finale met een pro.

De relatieve koude van de laatste tijd laat zijn mentale sporen na. Nee, het is leuk dat fietsen en die verkenning, maar zo vroeg in dit seizoen lukt het niet om de hele afstand te verkennen. Driehonderd kilometer aan één stuk is nog te veel van het goede. Gelukkig is er een mooi alternatief. Vanuit Utrecht is de route ‘slechts’ 115 kilometer en met de terugrit erbij komen we alsnog aan een mooie afstand.

Het komt Gerco Meijer vandaag ook prima uit. Gerco draait normaliter zijn hand niet om voor een paar honderd kilometertjes. Hij heeft meermaals Parijs-Brest-Parijs gereden en ook Londen-Edinburgh-Londen staat op zijn palmares. Dat soort monstertochten leg je het liefst in één keer af, zonder al te veel te slapen. 

Het fort bij Asperen is prachtig ingebed in de natuur.

Met Gerco heb ik altijd fijne gesprekken. Hij houdt me een spiegel voor. Ik kan me herinneren dat we eens zaten te filosoferen over hoe we fietsen. “Je bent knettergek,” zei ik een tikje provocerend, wijzend op de lange afstanden die hij op de fiets aflegt. Zo niet mijn manier van fietsen. “Nee, jij!” was zijn korte repliek. “Alsof het normaal is om met 45 km per uur op een rondje van 800 meter door Noordeloos te jakkeren, achter een paar andere fietsers aan.” Point taken, Gerco!

Hoewel filosoferen op de fiets leuk is en ook precies is wat wielrennen zo ontzettend veel gaver maakt dan alle andere sporten, is het niet waarom Gerco mee op pad is. Ook zijn uithoudingsvermogen is vandaag niet gevraagd. Gerco is de ideale gids voor de tocht die we vandaag gaan verkennen. Hij heeft namelijk een meer dan professionele belangstelling voor militair erfgoed en is als architect bij zijn eigen bedrijf Bunker Q betrokken bij allerlei restauratieprojecten op de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 

Achterhaald
Maar eerst wat context. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is gebouwd om van Holland een voor de vijand onneembare vesting te maken. Het is een lijn van forten en bunkers die het westen van het land moest beveiligen tegen indringers van buiten. De eerste keer dat er echt gebruik van dreigde te worden gemaakt, was tijdens de Frans-Duitse oorlog in 1870, die uiteindelijk leidde tot het einde van het Franse Keizerrijk en de val van de Napoleons.

De Hollandse Waterlinie bestond onder meer uit honderden kazematten.

Ook tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog werd de Waterlinie bemand en bewapend. De eerste keer was het niet nodig, want Nederland bleef neutraal. Bij de Tweede Wereldoorlog bleek de linie nogal achterhaald; de Duiters namen gewoon het vliegtuig en dropten parachutisten op strategische plekken achter de linie. Die Duitsers gebruikten de linie op hun beurt toen de bevrijders in aantocht waren. Zij staken de dijken door en zetten het gebied onder water om de opmars te vertragen.

Een stukje ten westen en noordwesten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie fungeert de Stelling van Amsterdam als een verlengstuk van de linie. De stellingen daar zijn in 1880 opgetrokken om de stad Amsterdam te beschermen tegen indringers. Het is een ring van forten, sluizen en dijken. Met een ingenieus waterbouwkundig vernuft kon het gebied om de Stelling onder water worden gezet, om zo onneembaar te zijn voor de vijand. 

De Hollandse Waterlinies Fietstoer verbindt beide linies over een lengte van 300 kilometer, van Purmerend tot Gorinchem, via een stukje van het Land van Altena. Dat is te lang voor ons. We pakken de route op in Utrecht, waar we de Nieuwe Hollandse Waterlinie gaan bekijken. Liefst 85 kilometer met 45 forten, zes vestingen, twee kastelen en honderden kazematten zijn nog over van de linie. Het is het grootste rijksmonument van Nederland en staat op de werelderfgoedlijst van de UNESCO. Afhankelijk van de staat van de forten hebben ze een andere bestemming gekregen. Je kunt er tegenwoordig koffie met appelgebak krijgen, een houseparty organiseren of een seminar houden. 

Moordplek
Het is fijn dat Gerco mee is. Bij bijna elke bunker of fort heeft hij een verhaal. Dat is namelijk het dubbele van de route: je kunt het gewoon als een lekkere fietstocht beschouwen en af en toe eens links of rechts van de dijk naar een fort kijken. Maar als je wat meer tijd neemt en de verhalen erachter tot je laat doordringen, dringt de essentie tot je door en zie je ineens dingen die je anders niet zouden opvallen.

Zo stoppen we op de Diefdijk, net bij de overgang over de A2. Onder de dijk staat een drietal bunkers, waarvan er één anders is. Doorgezaagd. Het is een zogenaamde groepschuilplaats, gebouwd in 1940 toen de Duitsers voor de deur stonden. Met een trap kun je de bunker bereiken; hij is toegankelijk voor publiek. Met het doorzagen zijn de imposante dikke muren zichtbaar geworden. Je moet als soldaat geen claustrofobie hebben gehad. 

Schapen bevolken nu de kazemat aan de Diefdijk naast de A2.

Verderop, tussen Leerdam en Acquoy, wijst Gerco me op een boom in een zelfde soort betonblok. We fietsen van de dijk af en lopen op onze plaatjes over het toegankelijke terrein. “Dit is een moordplek,” zegt Gerco. “Letterlijk. Kijk maar naar de loopgraven die hier zijn gerestaureerd. Die bunker is een plek waar een mitrailleur heeft gestaan die het hele veld ervoor kon bestrijken. Een plek des doods dus. De bunker viel helemaal uit elkaar, de overheid moest er iets mee. Maar wat? Ik bedacht dat we er een spanband omheen moesten doen, om de bunker bij elkaar te houden.

Maar op de bunker, in de met aarde gevulde spleten, hebben we een boom geplaatst. Die boom groeit met de jaren en op een zeker moment, niemand weet wanneer, zullen de wortels sterk genoeg zijn om de spanband te laten knappen om het toenmalige mitrailleursnest te vernietigen. We hebben zo van de plek van de dood een plek van het leven gemaakt.” Ik ben er al zo vaak op training langsgefietst, wel de bunker gezien, maar nooit aandacht aan besteed. Gerco laat me nu met andere ogen kijken naar de omgeving.

Waar ooit de soldaten bescherming zochten…

Hij neemt me mee naar de overkant van de Lingedijk. Nog een bunker. “Triest verhaal. Dit is de plek waar de soldaten die de overkant moesten bemannen konden overnachten. Maar hier hebben twee mensen zelfmoord gepleegd, in de bunker, een jaar of twintig geleden. Bij de restauratie wilde ik met dat gegeven iets doen. De bunker moest veilig worden, maar ik kon dit verhaal niet negeren. Dat heb ik verwerkt in de openingen van de schuilplaats. Het is de donkere ruimte, vanwege de zelfmoordgevallen, die als dikke klei door de openingen naar buiten geperst wordt. Beladen zware lucht die niet goed wil mengen…”

Een rijker mens
Vertellend over de indrukwekkende geschiedenis die er achter de betonnen kolossen in het landschap schuilgaat, word ik geestelijk en lichamelijk een rijker mens. Want ja, we beginnen toch ook wel wat kilometers in de benen te krijgen. Gerco wijst me op een bunker waar een soort hagedis op is gemonteerd (wie ‘m terugvindt moet zich melden. De eerste die dat doet krijgt een gratis abonnement op Ride!) en vertelt over één van de anonieme gebouwtjes die langs het parcours staan. “Als architect is dit een mooi verhaal. Het is namelijk het meest gebouwde architectonische ontwerp van het land. Het is bedoeld om er mensen in te laten overnachten en moest zo simpel mogelijk zijn, zodat het snel kon worden neergezet.”

Het meest gebouwde architectonische ontwerp van het land. Want: simpel en snel te bouwen.

Helaas is een aantal forten niet toegankelijk vandaag vanwege de corona-beperkingen. We hadden wát graag op het prachtige terras in het midden van Fort Everdingen een bakkie gedaan. Nu is het hek gesloten. Nu ja, het zal voor een andere keer zijn, horen we Michel Wuyts al zeggen. Wel steken we met het pontje over bij Culemborg, om daar nog wat van de waterlinie mee te nemen.

Anders dan forten en kastelen is het Verdronken Bos, in de buurt van Schalkwijk. Nee, het is niet aangelegd om de Duitsers of de Fransen te weerstaan, maar het water. Hier moet de eventuele overvloed aan water door neerslag tijdelijk worden opgevangen. Het Verdronken Bos is toegankelijk te voet, over aangelegde vlonders en op een rustige dag is het een magische plek. 

Daarna gaat de reis terug naar de finish. De laatste kilometers geven me de gelegenheid om eens te overpeinzen wat er nou eigenlijk is gebeurd. Door met de ogen van Gerco naar mijn eigen omgeving te kijken, zie ik ineens dingen die ik eerder nooit zag. Dat is vandaag gebleken tijdens het verkennen van een simpele doch prachtige fietstocht. Maar het is tegelijk ook een soort van levensles.